Kamuoyunda kripto-dijital ya da bitcoin olarak bilinen para sistemi çok yoğun olarak tartışılmaktadır. Küresel dünyanın geleceğini belirleyen bu konu oldukça önemlidir. Yazı uzun olması iki bölüm halinde ele aldık.

Dijital para üretimi ve kullanımı son yıllarda hızla artıyor. Küresel ekonomik sistemde yeni bir döneme temsil etmeye başlayan dijital para, Bitcoin ile sembolleşti. Bu nedenle Bitcoin üzerinde yapılacak bütün değerlendirmeler dijital para sisteminin bütününü tanımlayacaktır.

Dijital paranın özellikleri nelerdir? Geleneksel kapitalist sistemle uyumlu ve uyumsuzlukları nelerdir? Geleneksel paranın temsilcisi Dolar ile küresel dijital paranın temsilcisi Bitcoin arasında nasıl bir bağ var? Devletler ve küresel şirketler dijital paraya nasıl bakıyor?

Burada iki sorun gündeme geliyor. Birincisi Türkiye’de olduğu gibi dünyanın birçok yerinde isimleri dolandırıcılığa karışan ve komisyon alan aracı şirketler. İkincisi ise doğrudan Bitcoin üreten esas şirketlerin varlığıdır. İkisi arasında bir ilişki olmasına rağmen aynı zamanda birbirinden farklıdırlar.

Küresel sistemin geleceğini veya yönünü belirlemeye başlayan dijital paranın Bitcoin ve türevlerinin nasıl işlediğini anlamak karmaşık olduğu kadar nettir. Dijital para ne anlama geliyor? Nasıl oluşturuluyor sorusu zihinlerimizi en çok meşgul eden sorunlardan biridir.

 “Bitcoin (sembolü: ₿, kısaltma: BTC) herhangi bir merkez bankası, resmi kuruluş, vs. ile ilişiği olmayan elektronik bir para birimidir. Virgülden sonra 100-milyonuncu basamağa kadar birimlere ayrılabilir. Ayrıca Derin Ağ‘da en çok kullanılan para birimidir…” Milyonlarca basamağa kadar bölünüp parçalara ayrılarak satılması Bitcoin dijital para sisteminin belki de en önemli özelliklerinden biridir.   Böylelikle en küçük birimden işlem yapıp satın alabilme imkânı tanınıyor. Kişi isterse yüzbin dolarlık isterse bir dolarlık bitcoin satın alabiliyor. Dijital para üretiminde sistemi aynı olan farklı    şirketler oluştu. Doğal olarak geleneksel borsalar gibi bitcoin ve türevlerinin satılıp-alındığı dijital borsalar işlemeye başlandı. “Bitcoin, bazı ülkelerde bir ödeme ve yatırım aracı olarak kullanılmaktadır. Para gibi kullanılabildikleri için bitcoin’lerin bir değerleri vardır ve ayrıca bazı fonların ileride popülaritesi arttıkça, değerinin artacağı beklentisi ile bu ürünle ilgilendikleri bilinmektedir. Bitcoin’in değerini piyasadaki arz ve talep koşulları belirlemektedir. Talep artınca fiyatı artmakta, düşünce de azalmaktadır. Dolaşımda sınırlı miktarda bitcoin vardır ve yeni bitcoin üretmenin de bir limiti ve prosedürü bulunmaktadır…”   Ya da “Bitcoin’in dominans oranının en düşük olduğu dönemde dahi toplam kripto para piyasanın üçte birinin Bitcoin’den oluştuğu görülmektedir. Bu durum Bitcoin’in kripto para piyasasında temel değişim paritesi olarak benimsenmesini sağlamıştır ve Bitcoin’e olan talebin sürekliliğini göstermesi açısından önemlidir. Bitcoin dışındaki kripto paraların fiyatlarının Bitcoin’in fiyat değişiminden doğrudan etkilenmesi de tüm kripto paraların ana parite olarak Bitcoin paritesi ile alınıp satılmasının ve dolayısıyla Bitcoin’in piyasa hâkimiyetinin bir sonucudur.”[1] Böylelikle Bitcoin üzerinde yapılacak bütün değerlendirmeler kripto-dijital para türevlerinin tamamını kapsayacaktır. Bu bakımdan iki para sistemiyle karşı karşıyayız. Dolar ve Bitcoin

Dijital paraların üretimini sağlayan teknolojisinin genel ad: Blockchain.  Yani Blockchain; Bitcoin, Ethereum, Litecoin, ZCash, Dash ve Doge gibi dijital para birimlerinin oluşmasını sağlayan teknolojidir. Bu nedenle Bilişim teknolojisindeki gelişme küresel çaptaki ilişkilerin yeniden tanımlanmasında önemli bir rol oynamaya başladı. Doğrudan fiziki paranın rolünü yerine getirmeyi planlayan yeni ‘varlıkların’ geliştirilmesi ön plana çıkmaya başladı. Daha çok geleneksel sistem dışı ekonomik ağları aşan ve güvenliği artan dijital para sisteminin uygulanmaya konulması, kamuoyunda bilinen para aklama sistemi olmayıp, küreselleşen dünyanın ekonomik yapısının yeniden dizaynının önemli bir parçasını oluşturuyor.

Tablo1-: Blockchain Sistemine dayanan Dijital para üretimi/75 şirket

“Piyasada 2018 yılı itibariyle 1700’ün üzerinde kripto para işlem görmesine rağmen   Dünya’daki ilk 75 bitcoin şirketinin dolar bazındaki değerini verdik.[2] Bir bitcoin’in değeri 64 bin dolardan 1 dolara kadardır. Bu oranlar 0,0005 kuruşa kadar düşebiliyor. Bu değerler geleneksel borsa sistemi gibi değişmektedir. Dünya çapındaki oluşan ekonomik, politik ve toplumsal sorunlar nasıl ki bugünkü borsa sistemlerini etkiliyorsa aynı şekilde bitcoin borsa sistemlerini de doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle Bitcoin para üreten şirketlerin dolar bazındaki değerleri her saat hatta her dakika değişebilmektedir. Bugün dünya çapında bitcoin para sisteminin kullanım kapasitesi yaklaşık 3 trilyon dolar değerindedir. Aynı şekilde Cambridge Üniversitesi tarafından 2017 yılında yapılan bir araştırmaya göre yaklaşık 6 milyon arasında kullanıcı dijital para cüzdanına sahiptir. Çin merkezli Binance, “2021 Global Crypto User Index” raporunda  ise 2017’nin ikinci çeyreğinde yaklaşık 5.8 milyon kripto kullanıcısı varken, bu değerin 2020’nin üçüncü çeyreğinde 100 milyonu aştığını belirtiyor.[3]

Tablo-2: Dijital Para Sistemleri Hangi Ülke Merkezli

Dijital bitcon merkezli para sisteminin yaklaşık % 50’si Asya kıtasında bulunuyor. % 25 ABD, % 20’si Avrupa’da % 5’i de kıtanın diğer bölgelerinde bulunuyor. Sayısal ve yüzde oranlar sürekli değişmektedir. Hemen her ay, her yıl yeni dijital para sistemleri devreye gidiyor. Bunların kullanım sayısı ve artış oranları dünya ekonomisinin genel durumuna, küresel rekabete,  arz/talep dengesine göre değişmektedir.

Burada dikkat çeken nokta küresel sistemin ekonomik merkezinin Asya’ya kaymasıyla dijital para sisteminin Asya merkezli olması arasında bir bağ var. Çin’in küresel ekonomik sisteminin merkezi haline gelirken, dijital paranın da merkezi haline gelmesi bir tesadüf olmayıp, küresel rekabet bakımından bize somut bir fikir veriyor. Aynı şekilde küresel dünyanın en güçlü ekonomisi olan ABD’de dijital bitcon para sistemlerinin kullanılmasının ciddi oranda arttığını ve Çin’den sonra ikinci sırada olması da ayrıca ilginç bir durumdur.  Sermayenin yoğunlaştığı merkez olarak Asya/Çin ile bilişim teknolojisinin geliştirilmesi merkezi olan Amerika/ABD arasındaki dengenin yeni biçimi bitcoin para sistemlerinin kuruluş merkezleri olması bakımından oldukça ilginç bir durumu ifade ediyor. Küresel sistemin ekonomik güç merkezlerinde bitcon para sistemlerinin yoğunluklu olarak kullanılması esasen hareket halindeki aktif sermayenin kontrol edilmesiyle doğrudan ilişkili olduğunu belirtmek gerekir.

Dünya Ekonomik Forumu (World Economic Forum)  verilerine göre dünyanın 75 ülkesinde özellikle Asya ve Afrika kıtasında bitcoin para sistemleri kullanılmaya başlandı.  Bugünkü verilere göre Nijierya % 33 oranıyla dünyada ilk sırayı alıyor. Vietnam yüzde 21 ile 2’nci, Filipinler yüzde 20 ile 3’ncü, Türkiye yüzde 16 ile dünyada 4’ncü ve Avrupa’da ise ilk sırada yer alıyor, % 16 ile Peru dünya genelinde 5. sırada yer alıyor. Brezilya, Kolombiya, Arjantin, Meksika ve Şili gibi ülkelerde bitcon ve türevlerinin kullanımında tahminlerin üstünde bir artış yaşandı. 74 ülke içerisinde en az kripto para kullanan ülkeler ise yüzde 4 ile Japonya ve Danimarka bulunuyor.[4] Bitcoin para kullanım sisteminin özellikle gelişmekte olan ülkelerde kullanımının yavaş ama istikrarlı bir düzeyde arttığını söyleyebiliriz. Küresel çaptaki şirketlerin bitcoinleri değişim aracı olarak kullandıklarına ve önümüzdeki yıllarda bu oranın hızla artacağına dair çok sayıda veri bulunuyor.  Az gelişmiş ülkelerde ise toplumun alt katmanlarından çok yayın kullanılmasındaki önemli faktörlerden biri geçim aracı olarak görülmesidir. Yani elindeki sınırlı bir parayı bitcoinlere yatırarak elde edeceği kısım bir gelirle yaşamını sürdürme çabasıdır.  

Tablo-3 : Kripto paraların dünya ekonomisiyle kıyaslanması/Dolar

 Kripto paralarının piyasada artan etkisinin en somutlaşmış hali dünyadaki dolar, euro ve altın rezervleriyle karşılaştırılmasıdır. « IMF’nin 2018 makroekonomik verilerine göre: Dünyadaki toplam dolar rezervi 11,6 trilyon $, toplam Euro rezervi 2,1 trilyon $’dır (IMF, 2018). Dünya Altın Konseyi verilerine göre: dünyada çıkarılmış yaklaşık 190 bin ton altın mevcut olup, bunların yaklaşık piyasa değeri 8 trilyon $’dır (World Gold Council, 2017). Kripto paraların 7 Ocak 2018 tarihli zirve değeri itibariyle ulaştığı 814 milyar $’lık piyasa büyüklüğü yaklaşık olarak; dünya dolar rezervinin % 7’si, Euro rezervinin % 39’u ve altın rezervinin %10’u kadardır. Dijial/Bictoin paranın özellikle dolar, euro ve altın ile karşılaştırıldığında ciddi bir yükselme eğilimi içinde olduğunu görülüyor. 2018 yılında piyasa büyüklüğünün 800 milyar doları aşması, küresel ekonominin üzerinde yükseleceği temel dinamiklerin yönünü belirlemektedir.

Gelecek bölümde bitcon para sistemlerinin geleneksel kapitalist ekonomide ne gibi değişikliklere yola açtığını ve açacağını ele alacağız.